Δεν μπορεί παρά να αισθάνεσαι δέος όταν έχεις στα χέρια σου –έστω και σε ηλεκτρονική μορφή- ένα έργο του 1495 σε έκδοση του λόγιου ανθρωπιστή και ελληνιστή εκδότη της Αναγέννησης Αλδου Μανούτιου, ο οποίος στα τέλη του 15ου αιώνα , εξέδωσε ποίηση, Αττικές τραγωδίες και κωμωδίες, έργα του Πλάτωνα,  του Θεόφραστου και του Αριστοτέλη σε αυστηρά προσεγμένες και επιμελημένες εκδόσεις, διαχέοντας το ελληνικό πνεύμα στην Ευρώπη. Από την ψηφιακή βιβλιοθήκη του ΑΠΘ  είχα την τύχη σήμερα να "ανακαλύψω" και ελεύθερα να κατεβάσω ένα μεγάλο μέρος του έργου του Θεόφραστου ( αναφορά από τον Λαέρτιο  3ο αιώνα μ.Χ.) με τίτλο  «Περί Φυτών Αιτιών»  κ.α ( Το σκανάρισμα της ηλεκτρονικής έκδοσης έχει γίνει από την Εύξεινο Λέσχη Ποντίων Νάουσας –Εθνική Βιβλιοθήκη Αργυρούπολης ) Ένα μεγάλο μπράβο στους ανθρώπους που δούλεψαν και συνεχίζουν να διατηρούν την πνευματική και πολιτιστική κληρονομία του τόπου μας . Αυτά αντί προλόγου.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟ ΣΤΟΝ ARTHUR TANSLEY –ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

Μπορεί η "διεθνοποίηση-παγκοσμιοποίηση" να  έχει κάποιες θετικές συνεισφορές στην ανθρωπότητα ευαισθητοποιώντας μας σε θέματα οικολογίας και περιβάλλοντος ,  όμως από την άλλη μεριά  έχει δημιουργήσει έλλειψη εθνικής ταυτότητας και σιγά σιγά απομακρύνόμαστε από την ιστορία και από αυτούς που συνέβαλλαν ουσιαστικά ώστε να δημιουργηθούν τα σύγχρονα ρεύματα της οικολογίας και της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος . Κοιτώντας πολύ πίσω στον χρόνο θεωρώ ότι είναι "υποχρέωσή μου" να θυμίσω ότι ο επιστημονικός κλάδος της μελέτης των Οικοσυστημάτων  ουσιαστικά  θεμελιώθηκε από το Θεόφραστο (373-288 πχ.), μαθητή του Αριστοτέλη και διάδοχό του στην περιπατητική σχολή του Λυκείου. Ο Θεόφραστος που η καταγωγή του ήταν από την Ερεσό της Λέσβου, έγραψε περίπου 240 βιβλία, από τα οποία λίγα σώθηκαν.  Ο Θεόφραστος αν και διαφοροποιήθηκε από την άποψη του δασκάλου του ότι το φυσικό περιβάλλον δημιουργήθηκε για τον άνθρωπο, δεν αρνήθηκε ωστόσο την ύπαρξη σκοπού στη φύση. Αναζήτησε τις συγγένειες ανάμεσα στους ζωντανούς οργανισμούς και στοχάστηκε πάνω στις ισορροπίες των οικοσυστημάτων. Είχε τη δυνατότητα να κάνει την έρευνά του στο “Μουσείο” της Αλεξάνδρειας, που διέθετε ζωολογικό και βοτανικό κήπο, αστεροσκοπείο, εργαστήριο, ενώ στα βιβλία του αναφέρθηκε σε πρωτοποριακά για την εποχή θέματα: τις διαφορές μεταξύ των διάφορων κλιματικών ζωνών, το μικροκλίμα, ακόμη και την αισθαντικότητα των φύλλων. Πρώτος ανακίνησε το μεγάλο θέμα των ημερών μας: την επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω στο κλίμα και τις διαταραχές του οικοσυστήματος από καταστροφές δασών, αποξηράνσεις ελών και βιοτόπων. Μπορεί βέβαια ο Θεόφραστος να ασχολήθηκε πρώτος με το οικοσύστημα, αλλά χρειάστηκαν μερικές …χιλιετίες για να επινοηθεί ο σχετικός όρος. Ήταν ο Βρετανός οικολόγος Arthur Tansley, που το 1935 βάφτισε «οικοσύστημα» το αλληλεπιδρόν σύστημα μεταξύ της βιοκοινότητας (biocoenosis), δηλαδή του συνόλου των ζωντανών πλασμάτων και του βιοτόπου τους, του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν. Η ιδέα του Tansley υιοθετήθηκε από τον καθηγητή Βιολογίας Εugene Odum, o οποίος μαζί με τον αδελφό του, Howard, έγραψε ένα εγχειρίδιο, που εκπαίδευσε περισσότερες από μία γενιές βιολόγων και οικολόγων στη Β. Αμερική.

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ , ΟΙ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ ΚΑΙ Ο ΌΜΗΡΟΣ 

Οι περισσότεροι γνωρίζουμε τον Όμηρο ως ποιητή, αλλά μέσα από τα έργα του αναδύεται και ένας συνειδητοποιημένος οικολόγος, ήδη από τον 8ο π.Χ αιώνα . Στην ουσία πρώτος μελετά την επίδραση του πολέμου στη φύση και την καυτηριάζει. Στη ραψωδία Φ της Ιλιάδας, όπου ο ποιητής περιγράφει τις σκληρές σκηνές που εκτυλίσσονται στον ποταμό Σκάμανδρο, βάζει τον Αχιλλέα να παλεύει με τα ορμητικά νερά του ποταμού, με τον πνιγμό του να μοιάζει βέβαιος. Ικετεύει το Δία να τον σώσει από τον οργισμένο Σκάμανδρο. Επεμβαίνει η Ήρα, καλώντας τον Ήφαιστο να σώσει τον Αχιλλέα. Αυτός τότε βάζει φωτιά στα δάση και γρήγορα το νερό του ποταμού αρχίζει να βράζει από τη ζέστη της φωτιάς. Ο θεός του ποταμού, ο Σκάμανδρος, παρακαλεί την Ήρα να σταματήσει τον Ήφαιστο, υποσχόμενος ότι ο ίδιος θα αφήσει ήσυχο τον Αχιλλέα, όπως και γίνεται. Ο Όμηρος περιγράφει με συγκλονιστικό τρόπο τόσο τη μόλυνση του ποταμού από το αίμα των Τρώων, όσο και τη μεγάλη πυρκαγιά του Ήφαιστου.

Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΑΣΩΝ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΕΡΥΣΙΧΘΟΝΑ

Στην αρχαία Ελλάδα, οι νόμοι απαγόρευαν την ξύλευση στα ιερά δάση και όριζαν ότι τα άγρια ζώα κυκλοφορούσαν ελεύθερα σε αυτά. Τα πρόστιμα για τους παραβάτες ήταν «τσουχτερά» και έφταναν ακόμη και στις 50-100 δρχ, όταν το μέσο ημερομίσθιο της εποχής δεν ξεπερνούσε τις 0,30-1 δραχμή. Έτσι, πολλά ιερά άλση απέκτησαν γρήγορα τη μορφή παρθένων δασών: μεταξύ αυτών, τα ιερά άλση Άργους, Αρτέμιδος στη Σκυλούντα, Δέσποινας στην Αρκαδία, Δωδώνης, Ευμενίδη στον Κολωνό, Διός στην Ολυμπία, το οποίο ανακηρύχθηκε από τον Ηρακλή και ονομάστηκε «Άλτις» κ.λ.π. Αξίζει να σημειωθεί ότι, σε πολλές περιοχές, ακόμη και εκτός ιερών δασών, απαγορευόταν η κοπή περισσότερων από δυο δέντρα ετησίως για κάθε ιδιοκτήτη.
Οι ίδιοι οι μύθοι των αρχαίων Ελλήνων, συχνά με μεγάλη σκληρότητα και ωμότητα, «κυοφορούν» διδαχές για την προστασία του περιβάλλοντος και παραβάλουν παραδείγματα προς αποφυγήν. Χαρακτηριστικός είναι ο μύθος του Ερυσίχθονα, του πλεονέκτη και άξεστου βασιλιά της Θεσσαλίας, που θέλοντας να χτίσει ένα μεγαλόπρεπο παλάτι, άρχισε να κόβει αλόγιστα τα δέντρα του δάσους. Την εποχή εκείνη πιστευόταν πως μέσα σε κάθε δέντρο ζούσε κι από μια νύμφη του δάσους που λεγόταν Δρυάς. Όσο καιρό ζούσε το δέντρο ζούσε κι η νύμφη που κατοικούσε μέσα σ' αυτό. Τις Δρυάδες προστάτευε η θεά Δήμητρα, η θεά της γεωργίας, και για αυτό το λόγο όλοι οι άνθρωποι έκοβαν ξύλα μόνο όταν τους ήταν απαραίτητα.
Παρόλα αυτά ο Ερυσίχθονας άρχισε να κόβει αλόγιστα τα δέντρα του δάσους και πολλά δέντρα έπεφταν κάτω από αυτόν τον ίδιο και τους δούλους του. Κάποια στιγμή βρέθηκε μπροστά στο μεγαλύτερο και γηραιότερο δέντρο του δάσους και σήκωσε το τσεκούρι του για να το πελεκήσει και να το ρίξει κάτω. Οι άνδρες που τον συνόδευαν, έχοντας δει την κατάχρηση που έκανε εξαιτίας της πλεονεξίας του, προσπάθησε να τον μεταπείσει με γλυκά λόγια και του είπαν πως φοβόντουσαν μήπως ξεσπούσε πάνω του η οργή της Δήμητρας. Μα ο Ερυσίχθονας όχι μόνο δεν υπολόγισε τις παραινέσεις των ανδρών του αλλά και καταφέρθηκε με σκληρά λόγια τόσο για το δέντρο, τις Δρυάδες αλλά και για την θεά της γεωργίας. Σαν έπεσε κάτω το μεγάλο δέντρο οι υπόλοιπες Δρυάδες πήγαν κλαίγοντας στη θεά και της είπαν για την άσχημη συμπεριφορά του Ερυσίχθονα, για την κατάχρηση των δέντρων που έκανε αλλά και για τα σκληρά λόγια που ξεστόμισε για την ίδια την θεά. Η Δήμητρα εξοργίστηκε τόσο πολύ που αποφάσισε να του επιβάλλει ένα ατελείωτο μαρτύριο για να παραδειγματίσει τόσο εκείνον όσο κι όσους δεν θα της έδειχναν τον πρέποντα σεβασμό.

Πήγε και βρήκε την θεά Πείνα και την πρόσταξε να υποβάλλει τον άτυχο βασιλιά στο μαρτύριο της. Η Πείνα ήταν μια θεά άσχημη, γερασμένη, κίτρινη στην όψη και πολύ αδύνατη ενώ ζούσε απομονωμένη από όλους τους ανθρώπους ακόμα και τους Θεούς. Η Πείνα λοιπόν υπάκουσε αμέσως στην προσταγή της Δήμητρας και γρήγορα πήγε και βρήκε τον Ερυσίχθονα την ώρα που κοιμόταν. Αφού έσκυψε επάνω του φύσηξε μέσα στο στόμα του την αθάνατη πνοή της κι έτσι έκανε τον βασιλιά της Θεσσαλίας να πεινάει συνεχώς. Ο Ερυσίχθονας άρχισε να υποφέρει καθώς έβλεπε ότι η πείνα του δε μπορούσε να κορεστεί με κανένα τρόπο, όσο κι αν έτρωγε. Οι δούλοι του συνεχώς του έψηναν φαγητά όμως εκείνος δε μπορούσε να χορτάσει με τίποτα. Σύντομα άρχισε να χάνει όλο του το βιός για να μπορεί να έχει χρήματα ώστε να αγοράζει φαγητά κι αναγκάστηκε να πουλήσει το παλάτι του, τους δούλους του και στο τέλος πούλησε και την όμορφη μοναχοκόρη του, τη Μήστρα. Η Μήστρα είχε αγαπηθεί από τον Ποσειδώνα ο οποίος της είχε χαρίσει την ικανότητα να μεταμορφώνεται σε όποιο ζώο ήθελε. Η κοπέλα λοιπόν πολλές φορές πουλήθηκε από τον πατέρα της και μεταμορφωνόταν σε ζώο πηγαίνοντας έτσι κοντά του για να πουληθεί και πάλι. Μια μέρα η Μήστρα άργησε να πάει κοντά στον πατέρα της κι ο Ερυσίχθονας, νιώθοντας το μαρτύριο της ατελείωτης πείνας να τον βασανίζει επέβαλε στον εαυτό του τον πιο βασανιστικό, επώδυνο και ταπεινωτικό θάνατο.

ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

Με παρακαταθήκη την αρχαία κληρονομιά, το 1937 αναβίωσε η ιδέα της κήρυξης συγκεκριμένων δασικών εκτάσεων ως φυσικών αποθεμάτων. Έτσι, εκείνη την χρονιά ψηφίστηκε ο νόμος 856/1937 ο οποίος προέβλεπε την ίδρυση εθνικών δρυμών. Πράγματι, ο πρώτος ιδρύθηκε το έτος 1938 στον Όλυμπο. Ίσως η επιλογή να ήταν τυχαία, αλλά γεφύρωσε το 1937 με την αρχαιότητα, αφού προστάτευε την κατοικία των δώδεκα θεών της ελληνικής μυθολογίας. Το 1971, με τον νόμο 996/1971, θεσπίστηκαν δύο ακόμη κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών γνωστές ως αισθητικά δάση και προστατευόμενα μνημεία της φύσης.

Ίσως τότε να ξεφύλλισαν κάποιοι και τα συγγράμματα του Γερμανού βιολόγου Ernst Haeckel (1866), ο οποίος «εφηύρε» τον όρο «οικολογία», βάζοντας μαζί τις ελληνικές λέξεις «οίκος» και «λόγος» και δίνοντάς της τον πρώτο ορισμό στην ιστορία: «επιστήμη της σχέσεως των οργανισμών με το περιβάλλον». Για τον Haeckel το όλο θέμα σταμάτησε εκεί, αλλά τη σκυτάλη παρέλαβε ένας Δανός. Επρόκειτο για τον βοτανολόγο Eugenius Warming, που συνέγραψε και το πρώτο οικολογικό εγχειρίδιο (1895), κερδίζοντας με την …πένα του τον τίτλο του θεμελιωτή της σύγχρονης Οικολογίας.

Πηγές :  1. Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα - Επιμέλεια Ευάγγελου Μυλωνά -Έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης                                          Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

                2. ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ- ΝΟΜΟΙ, ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ «ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΕΣ» ΧΙΛΙΑΔΩΝ ΕΤΩΝ http://portal.tee.gr -Eπιμέλεια:                         Αλεξάνδρα Γούτα