Εδώ και λίγες μέρες έχει ξεκινήσει  ένας διαδικτυακός διάλογος  για την ετυμολογία της ονομασίας των δύο υπέροχων παραλιών του χωριού των Στενιών στην Άνδρο, τα "Μπρός" και "Τα Πίσω " Γιάλια.  Στην ιστοσελίδα "Εν Άνδρω" φιλοξενήθηκε επιστολή αναγνώστη στην οποία αναφέρεται ότι η λέξη προέρχεται από το "γυαλί" , καθώς  "τον χειμώνα που πλημμύριζε το ποτάμι, κατέβαζε σιγά-σιγά τα μπουκάλια, σπάζοντας τα σε μικρά κομμάτια, στη θάλασσα και στη συνέχεια το χειμωνιάτικο κύμα αναλάμβανε την εργασία της μικρογλυπτικής και του σμιλεματος των θραυσμάτων, φτιάχνοντας τα εξαιρετικά γυάλινα βότσαλα, εξ ου και η ονομασία «Γυάλια».

Παρακάτω θα παρουσιάσω την δεύτερη άποψη, που υποστηρίζεται από μένα προσωπικά, αλλά και από τους περισσότερους κατοίκους του χωριού, ότι η λέξη Γιάλια , προέρχεται από το αρχαίο αιγιαλός,  που σημαίνει παραλία,  ή παραλιακό κτίσμα με μεταγεννέστερη σημασία και η σωστή γραφή της είναι με "ι"  και όχι με "υ". Η γλωσσολογική τεκμηρίωση βασίζεται σε μελέτη που έχει διατυπωθεί από τον κύριο Κώστα Οικονόμου, καθηγητή της Γλωσσολογίας, ο οποίος αναφέρει ότι οι ονομασίες " Γιαλιά " που βρίσκονται κοντά σε παραλίες,  είναι σωστότερο να χρησιμοποιούν την ορθογραφία με  "ι" γιώτα κι όχι με "υ , ύψιλον". Αρχικά σημειώνουμε "ως πρώτο τεκμήριο" την μαρτυρία παλαιών φωτογραφιών , όπου η παραλία των Στενιών στις καρτ ποστάλ της δεκαετίας του '40 αναγραφόταν ως τα  "καταπράσινα και δροσερά Γιάλια¨ γραμμένη με "ι" .

Στην καρτ ποστάλ του 1940,  διακρίνονται και οι δύο παραλίες του χωριού , πολύ μεγαλύτερες απ' οτι είναι σήμερα , καθώς το τοπίο άλλαξε λόγω της διάνοιξης του δρόμου στα "Μπρός Γιάλια". Την εποχή εκείνη προκρίθηκε ως εύκολη λύση το μπάζωμα της παραλίας το 1952-53 για να περάσει ο δρόμος για το χωριό Στενιές ,  καθώς ο δρόμος δεν "έπαιρνε" το οικόπεδο ή το περιβόλι κανενός . Όπως παρατηρείτε στην παραπάνω φωτογραφία υπήρχαν ήδη από τότε δύο μεγάλα συγκροτήματα οικιών (πετρόκτιστα ) που για τα δεδομένα της εποχής ήταν αρχοντόσπιτα και έμοιαζαν πολύ με τα αντίστοιχα αρχοντικά των "Γιαλιών της Πόλης"  και του Βοσπόρου.

Τα υπέροχα Αρχοντικά (Γιαλιά) στα στενά του Βοσπόρου

Στις πυκνοκατοικημένες ακτές στα στενά του Βοσπόρου βρίσκονται μερικά από τα ακριβότερα σπίτια στη Γη. Μερικά από αυτά είναι κυριολεκτικά παλάτια, και όχι με τη μεταφορική έννοια.  Οι Τούρκοι χρησιμοποιούν τη λέξη «γιαλί» > yali (τ.) για να δηλώσουν κάθε παραλιακή τοποθεσία και ιδιαίτερα τις όχθες του Βοσπόρου. Η λέξη αυτή είναι δάνειο από την ελληνική λέξη «αιγιαλός» και «γιαλός», με αρκετές παράγωγες λέξεις, όπως περιγιάλι, ακρογιάλι κ.ά. ή φράσεις, όπως γιαλό - γιαλό πηγαίναμε κ.ά. και δηλώνεται η παραλία, η ακτή και κάθε παραλιακή τοποθεσία, ή το κτίσμα που βρίσκεται στην παραλία.

Πολλά από αυτά τα υπέροχα ξύλινα παλιά αρχοντικά (γιαλιά)  , κυρίως στις περιοχές Μέγα Ρεύμα, Νιοχώρι και Μπέμπεκ τα κατοικούσαν πλούσιοι Ρωμιοί και άλλοι πλούσιοι κάτοικοι της Πόλης. Οι τιμές των αρχοντικών αυτών είναι αστρονομικές και καλύτερα να μην τις ακούσετε γιατί θα απογοητευτείτε.

Αρχοντικό στο Νεοχώρι

Η ιστορία των Γιαλιών της Πόλης

Στις μέρες μας ο όρος "Γιαλί" χρησιμοποιείται στην αρχιτεκτονική ως ονομασία ενός χαρακτηριστικού τύπου ξύλινων επαύλεων (yalı) του Βοσπόρου και των Πριγκηποννήσων, οι οποίες χτίζονταν ακριβώς δίπλα στη θάλασσα, χωρίς να μεσολαβεί κάποιος ελεύθερος χώρος εκτός απ' την απαραίτητη προκυμαία.

Η ανέγερση γιαλιών ξεκίνησε από τις ανώτερες τάξεις της Κωνσταντινούπολης (κυρίως στελέχη της Υψηλής Πύλης  στα τέλη του 17ου αιώνα, για να κορυφωθεί τον  19ο και να σταματήσει μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων. Τα περισσότερα δεν υπάρχουν σήμερα - η φυσική φθορά του ξύλου σε συνδυασμό με σεισμούς, πυρκαγιές και την αδυναμία των ιδιοκτητών τους να τα συντηρήσουν όταν έπεφταν σε δυσμένεια (πράγμα διόλου σπάνιο), οδήγησε πολλά σε κατάρρευση. Από τα 620 που διασώζονται, το παλαιότερο έχει χτιστεί το 1699 από τον Αμτσαζαντέ Χουσεΐν Πασά, μεγάλο βεζίρη επί σουλτάνου Μουσταφά Β΄. Εκεί μπήκε την ίδια χρονιά η τελική οθωμανική υπογραφή στη Συνθήκη του Κάρλοβιτς.

Τα γιαλιά λειτουργούσαν κατά βάσιν ως θερινές κατοικίες, χώροι δεξιώσεων και φιλοξενίας υψηλών προσκεκλημένων, περιελάμβαναν δε έναν ή αργότερα δύο ορόφους. Εσωτερικά ακολουθούσαν την τυπική διαρρύθμιση των πλούσιων οθωμανικών σπιτιών: Στο ισόγειο βρίσκονταν οι βοηθητικοί χώροι, ενώ στον όροφο δέσποζε το μεγάλο και λεπτομερώς διακοσμημένο κεντρικό σαλόνι, όπου συνήθως υπήρχε συντριβάνι κι απ' το οποίο ξεκινούσαν χωριστές σειρές δωματίων για άνδρες (σελαμλίκι) και γυναίκες (χαρέμι). Στην πίσω μεριά υπήρχε κήπος και ενίοτε κάποια βοηθητικά κτίσματα (αποθήκες, δωμάτια υπηρετών και φρουράς), όταν αυτά δεν περιλαμβάνονταν στο κυρίως οικοδόμημα. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο τους όμως είναι οι προσόψεις (από τη μεριά της θάλασσας), στις οποίες καθρεφτίζονται οι έντονες επιρροές που δεχόταν η οθωμανική ελίτ από τη Δύση. Οι λιτές και παραδοσιακές τεχνοτροπίες των παλαιότερων γιαλιών δίνουν μετά τη δεκαετία του 1730 τη θέση τους σε μια μίξη τοπικών και μπαρόκ στοιχείων - αυτή με τη σειρά της αντικαθίσταται εκατό χρόνια αργότερα από το νεοκλασικισμό και στις αρχές του 20ού αι. από τον εκλεκτικισμό. Επίσης χαρακτηριστικό στοιχείο των γιαλιών είναι οι μικρές σκάλες στην προκυμαία, ώστε οι επισκέπτες (που έρχονταν απ' την Κωνσταντινούπολη με βάρκες) να αποβιβάζονται χωρίς κίνδυνο.

[embedyt] https://www.youtube.com/watch?v=y8wiHCrLJfI[/embedyt]

Η συντήρηση των γιαλιών ήταν και είναι δύσκολο έργο - τα ξύλινα σπίτια χρειάζονται διαρκή φροντίδα, πολλώ δε μάλλον όταν βρίσκονται δίπλα στη θάλασσα και διαβρώνονται από την υγρασία. Έτσι σε σύγχρονες ανακαινίσεις το ξύλο έχει ενισχυθεί ή αντικατασταθεί με πιο ασφαλή υλικά, αλλά παραμένει το κυρίαρχο υλικό στις προσόψεις. Εξακολουθούν να συγκαταλέγονται στα πιο ακριβά κτήρια της Πόλης και η κατοχή ενός γιαλιού είναι ένδειξη υψηλής κοινωνικής θέσης. Σύμφωνα με άρθρο του αμερικανικού οικονομικού περιοδικού Forbes της 21/02/2007, το Γιαλί Ερμπιλγκίν (Erbilgin Yalısı) στο Γενίκιοϊ ήταν η πέμπτη ακριβότερη κατοικία στον κόσμο, με αξία περίπου εκατό εκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ.

Το "Γιαλί Τζαμισί" των Χανίων

Το τούρκικο Γιαλί τζαμί δεσπόζει στο ενετικό λιμάνι των Χανίων και δύσκολα θα περάσει απαρατήρητο. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακού μεγέθους τετράγωνο κτήριο με μεγάλο τρούλο, που υποστηρίζεται από τέσσερα τόξα.Πάνω στο κτίριο θα παρατηρήσετε 6 μικρούς θόλους, ενώ από το τζαμί απουσιάζει ο μιναρές που κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το τζαμί λειτουργούσε σαν μουσουλμανικός ναός μέχρι το 1923, οπότε έφυγαν από την Κρήτη οι τελευταίοι μουσουλμάνοι με την ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία. Στην αυλή του υπήρχαν φοινικόδεντρα και τάφοι πασάδων.Το τζαμί αυτό ήταν αφιερωμένο στον Κιουτσούκ Χασάν πασά, τον πρώτο τούρκο στρατιωτικό διοικητή των Χανίων.

Ουσιαστικά είναι το πρώτο τζαμί που χτίστηκε στην Κρήτη αμέσως μετά που κατακτήθηκε η πόλη των Χανίων από τους Τούρκους το 1649. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, το τζαμί χτίστηκε πάνω σε μικρό ναό που υπήρχε στην ίδια θέση. Αρχιτεκτονικά το Γιαλί τζαμί παρουσιάζει έντονα αραβικά χαρακτηριστικά. Για μία περίοδο στέγαζε το Μουσείο Χανίων ενώ σήμερα φιλοξενεί διάφορες εκθέσεις τέχνης. Το τζαμί του Κιουτσούκ Χασάν (Γιαλί Τζαμισί) είναι δείγμα ισλαμικής τέχνης της Αναγέννησης, στα Χανιά. Το Γυαλί Τζαμί αποτελεί χώρο που πολλοί ζηλεύουν για τη θέση που έχει και για τη δυνατότητα που δίνει σε μια σειρά δημιουργούς να προβάλουν το έργο τους.

Το Γιαλί (ή Γυαλί) Καφενές στα Γιάννενα

Ανάλογο κτίσμα υπάρχει και στα Γιάννενα για το οποίο έχει καθιερωθεί η (λάθος) ορθογραφία του τοπωνυμίου «Γυαλί Καφενές»  Η ονομασία του προήλθε από το πρώτο κτίσμα, ξύλινης κατασκευής, που είχε ανεγερθεί στη γνωστή τριγωνική τοποθεσία, στη συμβολή των οδών Ανεξαρτησίας και Ζωσιμάδων και χρησιμοποιήθηκε ως καφενείο μάλλον μετά την απελευθέρωση. Επί τουρκοκρατίας στην τοποθεσία αυτή υπήρχε ένα από τα πέντε κλούκια > koluk (τ.) «στρατιωτική φρουρά, σταθμός» που είχαν ανεγείρει οι Οθωμανικές αρχές στις άκρες της πόλεως των Ιωαννίνων, για να ελέγχουν την είσοδο κι έξοδο των πολιτών. Πλησίον του σταθμού αυτού ο Ρασήμ πασάς, βαλής Ιωαννίνων (1868-1872 & 1878-1880), είχε ανεγείρει και Καρακόλι > Karakol (τ.) «παρατηρητήριο, φυλάκιο», για να παρακολουθείται η είσοδος των διαφόρων κακοποιών κι επικίνδυνων στοιχείων στην πόλη των Ιωαννίνων και να επιβλέπεται η ασφάλεια των κατοίκων της.

Στην ίδια τοποθεσία ανεγέρθηκε και ο Καφενές που ονομάστηκε «Γιαλί Καφενές», επειδή ήταν παραλίμνιος. Άλλωστε και η πρώτη κατοικία, αρχοντικό, που είχε ανεγείρει απέναντι ο Σταύρος Ιωάννου, Τσαπαλάμος, Υπουργός Οικονομικών του Αλή πασά, ήταν παραλίμνια και είχε προσπέλαση μέσω της λίμνης με βάρκα, γιατί το νερό της έφτανε στις παρυφές της κατοικίας αυτής. Η υπόλοιπη περιοχή ήταν τότε ακόμη έρημη και πλημμύριζε από τα νερά της λίμνης, ιδιαίτερα τη χειμερινή περίοδο. Αψευδής μάρτυρας οι χάρτες της εποχής εκείνης. Επομένως,  ο Καφενές είχε ανεγερθεί σε παραλίμνια περιοχή, δηλ. στον αιγιαλό, στο γιαλί (& Καφενές).  Στη θέση αυτή της πρώτης κατοικίας του Τσαπαλάμου βρίσκεται το σημερινό αρχοντικό κτήριο, που ανεγέρθηκε από το κληροδότημα του γυιου του, Γεώργιο Σταύρου, πρώτου Έλληνα τραπεζίτη και μεγάλου Ευεργέτη της πόλεως και χρησιμοποιήθηκε ως Ορφανοτροφείο Αρρένων.

Τα "Γιαλιά των Στενιών" 

Στο πέρασμα του χρόνου είτε στα Χανιά, στα Γιάννενα,  ή στις Στενιές ταυτίσαμε τις δυο ομόηχες λέξεις, την τουρκική γιαλί (yali) = παραλία, με την ελληνική γυαλί = ύαλος κι ονομάσαμε, παρετυμολογήσαμε, τον Καφενέ, Γυαλί Καφενές στα Γιάννενα,  ή παραλία Γυάλια στις Στενιές με "υ" όπως έχει χρησιμοποιηθεί ήδη από επαγγελματίες  και των δύο τόπων.

Με βάση τα όσα εξέθεσα παραπάνω,  θεωρώ ως ορθότερη την γραφή της περιοχής Γιάλια με  "ι" γιώτα κι όχι με "υ ψιλόν" , καθώς αναφερόμαστε σε προσέγγιση τοπωνυμίου, λόγω της θέσης του  και της άμεσης γειτνίασής του με τον αιγιαλό. Η άποψη αυτή έχει διατυπωθεί και τεκμηριωθεί και από τον κύριο Κώστα Οικονόμου, όπως αναφέραμε αρχικά  .  

ΤΟ ΓΙΑΛΙ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ 

Το "γιαλί"  στην ποίηση , αναφέρεται σε στοίχους του Ηλία Κατσούλη και το τραγούδι έχει ερμηνευτεί από τον Γιώργο Νταλάρα και άλλους καλλιτέχνες

"Δάκρυ στο γυαλί"

Με τρένο θα ξενιτευτώ/με πλοίο θα σαλπάρω
και σε γυαλί χρωματιστό/τη λύπη μου θα πάρω.

Θα πέφτει δάκρυ στο γυαλί/και στα Ταταύλα χιόνι
κι η μάνα μου Ανατολή/στη Δύση θα με διώχνει....

[embedyt] https://www.youtube.com/watch?v=ezl_-s4OaIE[/embedyt]

Πεδίο λαμπρό για περαιτέρω έρευνες τοπωνυμίων υπάρχει στο μέλλον όχι μόνο για γλωσσολόγους αλλά και για τον Δήμο Άνδρου ο οποίος καλείται να επισημάνει και να διορθώσει τους λάθους τονισμούς αλλά και την ορθογραφία πολλών πινακίδων που βρίσκονται στις εισόδους και εξόδους του οδικού δικτύου του νησιού μας. Όσοι επισημαίνουν διάφορα λάθη καλό είναι να απευθύνονται στην αρμόδια υπηρεσία .

Θοδωρής Ν.Κολυδάς

Πηγές Κώστας Οικονόμου: Γλωσσολογική ιχνηλάτηση γιαννιώτικων τοπωνυμίων. Περιοδικό «Ζωσιμάδες», τ. 43/2013, σ. 39-42 & Γ. Μπαμπινιώτη: Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα 1998, σ. 85 & 420-421).

Βικιπαιδεία  https://el.wikipedia.org , https://proinoslogos.gr ( Κων/νου Κούλια)

https://sites.google.com/a/epal-elvenizelou.gr/istorika-kteria-ton-chani...