Η εξήγηση των Μετεωρολογικών φαινομένων ήρθε στο προσκήνιο από τις παρατηρήσεις του καιρού στο «ζωντανό εργαστήριο» της Φύσης, μιας και στη Μετεωρολογία ακόμη και σήμερα είναι δύσκολο να αναπαραχθούν σε ένα κλασικό εργαστήριο πειράματα σχετικά με τα καιρικά φαινόμενα. Παρατηρώντας οι αρχαίοι ότι ο Δίας δεν χτυπάει μόνο τους επίορκους με τον κεραυνό του, αλλά τις κορυφές βουνών, τα ψηλά δένδρα , ακόμα και τους ναούς του, αναπτύχθηκε σταδιακά μια διαφορετική φιλοσοφική αντίληψη και ερμηνεία των καιρικών φαινομένων.

Πρίν από τους Αρχαίους Έλληνες το 1200  π.Χ. στη μακρινή Κίνα, κατά την διάρκεια της δυναστείας των Shang  γίνεται  μετεωρολογική  παρατήρηση  με  αναφορές στα  Ουράνια  Τόξα,  ενώ παράλληλα υπάρχει και καταγραφή της υγρασίας με ζύγιση ξυλάνθρακα, πριν και μετά την έκθεσή του στον ατμοσφαιρικό αέρα, όπου τότε παρατήρησαν την αύξηση του βάρους του.  

Ο αυτοκράτορας Zhou ο Δρακοκτόνος, όπως φαίνεται σε μια τοιχογραφία στο ναό Yixing στην επαρχία Jiangsu

Στο βιβλίο "Ποήματα" την παλαιότερη συλλογή κινεζικών ποιημάτων που δημιουργήθηκαν κατά την διάρκεια της δυναστείας Zhou (1046 -771 π.Χ.) αναφέρεται ότι την περίοδο της άνοιξης και του φθινοπώρου αν χιονίσει , τότε τα σύννεφα στον ουρανό έχουν συχνά το ίδιο χρώμα , ενω τα πυκνά σύννεφα το καλοκαίρι συχνά προμηνύουν την έλευση δυνατής βροχής. Η καταγραφή της στάθμης των υδάτων του Κίτρινου Ποταμού ξεκινά από το 2100 π.Χ , ενώ στην Αίγυπτο οι μετρήσεις στη στάθμη των νερών του Νείλου είχαν ξεκινήσει νωρίτερα . 

ΤΑ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΑ (ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ) ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ  

Οι Αρχαίοι Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι άρχισαν να κάνουν παρατηρήσεις στα καιρικά φαινόμενα από τον 6ο π.Χ. αιώνα , η παρατήρηση ήταν περιγραφική και αρχικά το πλέον διαδεδομένο  μετεωρολογικό  όργανο μέτρησης  ήταν  ο  ανεμοδείκτης. Ο ανεμοδε΄ικτης  ήταν ένας  ξύλινος ιστός με  μια λεπτή υφασμάτινη ταινία στην άκρη, για τον οποίο δεν υπήρχε ειδική ονομασία,  όπως αναφέρει ο Δίων ο Χρυσόστομος. Αργότερα και συγκεκριμένα τον 3ο αιώνα π.Χ. ο Φίλων ο Βυζάντιος επινόησε το θερμοσκόπιο, ένα είδος θερμομέτρου για τη μέτρηση της θερμότητας του περιβάλλοντος. Το όργανο αυτό ο Φίλων το περιγράφει στο έργο του που σώθηκε σε Αραβική μετάφραση. Κατά τον 1ο αιώνα π.Χ. ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς επινόησε τη «λιβάδα» ένα άλλο είδος θερμοσκοπίου το οποίο το περιγράφει στο έργο του «Πνευματικά».

Στην Αρχαία Ελλάδα τα περισσότερα από τα αστρονομικά και μετεωρολογικά παρατηρητήρια των Ελλήνων ήταν χτισμένα σε αρχαίους ναούς, όπως για παράδειγμα στο όρος Λεπέτυμνον στην Μυτιλήνη ή στην Τρωάδα. Οι ιερείς στους ναούς δεν ήταν -κατά κανόνα- αντίθετοι με τις αστρονομικές ή τις μετεωρολογικές παρατηρήσεις, αφού αναγνώριζαν την χρησιμότητά τους στη καθημερινή ζωή των ανθρώπων (γεωργικές εργασίες, εμπόριο ταξίδια κλπ.). Όμως υπήρξαν περιπτώσεις που δέχονταν πολιτικές πιέσεις, ή έβλεπαν ότι θίγονται τα συμφέροντά τους, οπότε τότε με τη στήριξη της πολιτείας έδιναν θρησκευτικό χαρακτήρα στις «παράνομες» διδασκαλίες των Αρχαίων Φιλοσόφων και σχημάτιζαν κατηγορητήριο.

Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΩΝ ΑΝΕΜΩΝ -ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΔΙΑΣΩΘΕΝ ΑΡΧΑΙΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ

Προφανώς πολλοί γνωρίζετε τον Πύργο των Ανέμων που θεωρείται ο πρώτος μετεωρολογικός σταθμός της Αρχαίας Ελλάδος  . Θα έλεγα πιό σωστά , ο μοναδικός διασωθείς και σε τόσο καλή κατάσταση, αλλά όχι ο παλαιότερος . Ο σταθμός αυτός χρησιμοποιήθηκε για αστρονομικές παρατηρήσεις , καθώς και για τη μέτρηση του χρόνου και χτίστηκε περίπου το 100 π.Χ  ενώ όπως θα δούμε παρακάτω υπάρχουν πολλά παρατηρητήρια τα οποία είναι προγενέστερα αυτού . Ο Πύργος πάντως είχε την τύχη να διασωθεί και να παραμείνει σχεδόν άθικτος στο πέρασμα του χρόνου , αλλά και από τα χέρια του ...Έλγιν . Γι' αυτόν τον λόγο παραμένει μέχρι σήμερα μοναδικό στολίδι της σύγχρονης Αθήνας.   

ΑΛΛΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΟΣ 

1. Το  παρατηρητήριο της Αστυπάλαιας που χρησιμοποιήθηκε κατά τη Μινωική Εποχή για τη «χαρτογράφηση» του Ουρανού . Το παρατήριο αντο εντοπίστηκε από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης Michael Ovenden το 1965

2. Το παρατηρητήριο του Αναξαγόρα στην κορυφή του Μικρασιατικού Όρους Μίμαντος απέναντι από τη Χίο για το οποίο αναφέρεται ο Φλάβιος Φιλοστρατος (2ος αιώνας π.Χ.)

3. Το παρατηρητήριο του Αναξίμανδρου στην κορυφή του Ταϋγέτου ( με αναφορά από τον Κικέρωνα)

4. Το παρατηρητήριο του Διογένους του Απολλωνιάτου στην Αρχαία Ελεύθερνα της Κρήτης. Σημειώνουμε οτι ο Διογένης ο Απολλωνιάτης είχε γράψει βιβλίο για την Μετεωρολογία 100 χρόνια πρίν τον Αριστοτέλη, αλλά δεν διασώθηκε . Ωστόσο ο Αριστοτέλης στην εισαγωγή των "Μετεωρολογικών " τον αναφέρει ως "Βιβλιογραφική Πηγή" καθώς δανείστηκε πολλές παρατηρήσεις από το βιβλίο του Διογένη. 

5. Το παρατηρητήριο του Ευδόξου στην Κνίδο . Το αναφέρει ο Στράβων και θεωρείται το πρώτο παρατηρητήριο των κλασσικών χρόνων. Θυμίζουμε οτι η Κνίδος ήταν αρχαία ελληνική πόλη στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, στην Καρία. Βρισκόταν στη θέση του σημερινού Τεκίρ της Τουρκίας.

6. Το παρατηρητήριο του Καλλίππου στην Κύζικο. Η Κύζικος ήταν αρχαία μικρασιατική πόλη στη Μικρά Φρυγία (Μυσία), κοντά στην Προποντίδα, αποικία των Μιλήσιων

7. Το παρατηρητήριο του Λυκαβηττού και του Υμηττού στην Αθήνα,  καθώς και το παρατήριο του Μέτωνα στην Αθήνα του οποίου τα ερείπια είναι ακόμα ορατά ακριβώς πίσω από το βάθρο της Πνύκας, το αρχαίο κοινοβούλιο.

Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι ο Μέτωνας μαζί με τον βοηθό του Ευκτήμωνα τοποθέτησαν ένα όργανο παρατήρησης το ηλιοτρόπιο ή ηλιοσκόπιο ακριβώς πάνω από το βάθρο στο λόφο της Πνύκας όπου οι αρχαίοι Αθηναίοι έκαναν τις λαϊκές τους συνελεύσεις. 

8. Τα μετεωρολογικά παρατηρητήρια του όρους Λεπέτυμνον στην Μήθυμνα και αυτό του όρους Ίδη στην Τρωάδα, για τα οποία  αναφέρεται σχετικά ο Θεόφραστος.

9. Το παρατηρητήριο του Μουσείου της Αλεξάνδρειας που το ίδρυσε ο Πτολεμαίος ο Β ο Φιλάδελφος.

10. Το παρατηρητήριο στην Κάνωβο της Αιγύπτου . Το είχε εγκαταστήσει ο Πτολεμαίος στον πύργο του Σεραπείου της πόλης Κάνωβος ( ήταν αρχαία πόλη της Αιγύπτου 20 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Αλεξάνδρειας)

 11.  Το παρατηρητήριο της Ρόδου που ίδρυσε ο Ίππαρχος και το οποίο αναφέρει ο Πτολεμαίος

ΤΑ ΠΑΡΑΠΗΓΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ - ΟΙ "ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ" ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΕΣ

Αντικειμενικός  σκοπός  των  όλων  των παρατηρητηρίων ήταν  η  σύνταξη  των  παραπηγμάτων.

 Το  παράπηγμα  ήταν  ένα  είδος  αστρονομικού  ημερολογίου  χαραγμένου  σε  πέτρινες,  ή ξύλινες πινακίδες που σημειώνονταν αστρονομικά και μετεωρολογικά φαινόμενα για όλες τις ημέρες του μήνα. Σύμφωνα με τον καθηγητή μετεωρολογίας Ηλία Μαριολόπουλο, πλάι στο κείμενο που έδινε την πρόγνωση του καιρού, υπήρχε μια οπή που παρίστανε την αντίστοιχη ημέρα του μήνα. Για να σημειωθεί η προς μελέτη ημέρα, έβαζαν στην οπή έναν πάσσαλο. Σε αυτό ακριβώς  οφείλεται  και  η  ονομασία  του  ημερολογίου  παράπηγμα  (παραπήγνυμι=μπήγω στο πλάι).   Καταλογογραφημένα για αιώνες από διάφορους αστρονόμους, τα παραπήγματα κατέγραψαν είτε σε πέτρα είτε σε περγαμηνή μια λίστα με εποχιακά επαναλαμβανόμενες καιρικές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη και την τελευταία εμφάνιση άστρων ή/και αστερισμών παράλληλα με ηλιακά γεγονότα όπως ισημερίες και ηλιοστάσια – μαζί με, σε πολλές περιπτώσεις, τις φάσεις της σελήνης. Η πρωταρχική ανάγκη για ένα Εποχιακό Ημερολόγιο προέκυψε, επειδή οι Αρχαίοι Έλληνες έπρεπε να σηματοδοτήσουν την αρχή των καιρικών αλλαγών για να ρυθμίσουν ορισμένες ανθρώπινες δραστηριότητες όπως η γεωργία, η ναυσιπλοΐα και ο πόλεμος.

Μεταξύ αυτών που συνέταξαν τέτοιου είδους ημερολόγια, ήταν ο Δημόκριτος, ο Κόνων (στη Σάμο), ο Μητρόδωρος (στη Σικελία) και ο Εύδοξος ο Κνίδιος. Ο Αρχαίος Έλληνας αστρονόμος Ευκτήμων, ο οποίος παρατήρησε το Θερινό Ηλιοστάσιο στην Αθήνα το 432 π.Χ., συνέθεσε το παλαιότερο γνωστό συστηματικό παράπηγμα.  To παραπηγμα από πέτρα και ξύλο βρέθηκε στον περιοχή του Κεραμικού . 

Αποσπάσματα παραπηγμάτων  διεσώθησαν  από  τον  Γέμινο  στο  σχετικό  του  σύγγραμμα  «Εισαγωγή στα Φαινόμενα» όπου αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι προγνώσεις του καιρού δεν είναι αβάσιμες,  αλλά  βασίζονται σε ακριβή  κλιματολογικά  συμπεράσματα,  προερχόμενα  από  συστηματικές και  πολυετείς  μετεωρολογικές  παρατηρήσεις,  εκτελούμενες  από  ειδικούς  παρατηρητές. Στο προτελευταίο κεφάλαιο του έργου του εξετάζει τις αρχές, με τις οποίες τα παραπήγματα, τα αστρονομικά ημερολόγια, συνδέονται με τις ενδείξεις του καιρού (επισημασίαι)

" Αἱ δὲ γινόμεναι προρρήσεις τῶν ἐπισημασιῶν ἐν τοῖς παραπήγμασιν οὐκ ἀπό τινων παραγγελμάτων ὡρισμένων γίνονται, οὐδὲ τέχνῃ τινὶ μεθοδεύονται κατηναγκασμένον ἔχουσαι τὸ ἀποτέλεσμα, ἀλλ’ ἐκ τοῦ ὡς ἐπίπαν γινομένου διὰ τῆς καθ’ ἡμέραν παρατηρήσεως τὸ σύμφωνον λαμβάνοντες εἰς τὰ παραπήγματα κατεχώρισαν. Ἐγένετο γὰρ ἡ σύστασις καὶ ἡ παρατήρησις τὸν τρόπον τοῦτον· λαμβάνοντες γὰρ ἀρχὴν ἐνιαυτοῦ καὶ παρατηρήσαντες, ἐν τίνι ζῳδίῳ ὁ ἥλιος ὑπῆρχε κατὰ τὴν ἀρχὴν τοῦ ἐνιαυτοῦ, καὶ πρὸς τὴν μοῖραν ἀναγράφοντες καθ’ ἑκάστην ἡμέραν καὶ μῆνα τὰς γενομένας ὁλοσχερεῖς μεταβολὰς τοῦ ἀέρος, πνευμάτων, ὄμβρων, χαλάζης, παρετίθεσαν ταῖς τοῦ ἡλίου ἐποχαῖς κατὰ ζῴδιον καὶ κατὰ μοῖραν. Τοῦτο ἐπὶ πλείονα ἔτη παρατηρήσαντες τὰς μάλιστα περὶ τοὺς αὐτοὺς τόπους τοῦ ζῳδιακοῦ γινομένας μεταβολὰς ἐν τοῖς παραπήγμασιν ἀνεγράψαντο, οὐκ ἀπό τινος τέχνης οὐδὲ μεθόδου ὡρισμένης λαβόντες τὴν ἀναγραφήν, ἀλλ’ ἐκ τῆς πείρας τὸ σύμφωνον ὡς ἔγγιστα λαβόντες...." -ΚΕΦΑΛΑΙΟ " Περὶ ἐπισημασιῶν τῶν ἄστρων"

Επίσης,  σημαντικό  σύγγραμμα  αποτελεί  το  «Διοσημεία  ή  Φαινόμενα»  του  Αράτου του  Σολέως  με  ανάλογο  περιεχόμενο.  Αναφορές  παραπηγμάτων  υπάρχουν  στο  έργο του  Πτολεμαίου  «Φάσεις  αστέρων  και  συναγωγή  επισημασιών»  και  από  τον  Ιωάννη  - Λαυρέντιο τον Λυδό στο έργο του «Περί διοσημείων». Εκτός όμως από τις παρατηρήσεις του καιρού που αναφέρονταν στα παραπήγματα, γίνονταν και παρατηρήσεις με σκοπό την μελέτη του καιρού σε συνδυασμό με την Υγιεινή και την Γεωργία.

Ως ένα μικρό δείγμα του ποιητικού έργου του Άρατου μπορούν να αναφερθούν σε μετάφραση Θ. Μαυρόπουλου από το βιβλίο «Άρατος ο Σολεύς – Φαινόμενα και Διοσημεία» των εκδόσεων ΖΗΤΡΟΣ οι στίχοι 892-904 από τα «Διοσημεία» στον νεοελληνικό «δεκαπεντασύλλαβο» στίχο.

Κοίτα τη Φάτνη όμοια μ' ένα μικρούλι νέφος,
που βρίσκεται στα βορινά και κάτω απ' τον Καρκίνο·
Και δύο άστρα αμυδρά πολύ κοντά της λάμπουν,
δεν είναι πολύ κοντά, μα ούτε και μακριά της,
όσο μια πήχη θα 'λεγες καθένα τους απέχει,
το ένα είν’ απ’ το βορρά και τ’ άλλο απ' το νότο.
Όνοι εκείνα λέγονται· στη μέση είν’ η Φάτνη·
Αν σκοτεινιάζει ο ουρανός κι αυτά πολύ ταιριάζουν,
τότε φαινόμενο βροχής σημάδι αυτά είναι.

ΠΗΓΈΣ 

1. Φαινόμενα και Διοσημεία του Άρατου -Σταύρος Αυγολούπης 

2. Η ιστορία μιας πεταλούδας -Θεόδωρος Ν. Κολυδάς

3. https://travelen.eu ( οι φωτογραφίες από την Πνύκα και Πλάκα)

4. https://exploringgreece.tv 

5. https://www.worldhistory.org/article/833/the-athenian-calendar/ -

6. Aerides_Orologion-kyristou_1850_Dr.-Claudius-Galen-Wheelhouse